Jawaharlal Nehru B’day: ਪੜ੍ਹੋ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਨੇ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲੀ ਪੰਡਤ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ

ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਤ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ। ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਧਦਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਤੋਂ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਦੇਖਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਹ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਗਟਾਉਂਦੇ ਸਨ। ਨਹਿਰੂ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ 14 ਨਵੰਬਰ ਨੂੰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਹਰ ਸਾਲ ਬਾਲ ਦਿਵਸ ਵਜੋਂ ਮਨਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਨਹਿਰੂ ਜਯੰਤੀ ਦੇ ਮੌਕੇ 'ਤੇ ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਨਹਿਰੂ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲੇ।

ਨਹਿਰੂ 'ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਅਸਲ ਵਿੱਚ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮਹਾਨ ਭਗਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦੇ ਹਨ ਪਰ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਜੀਵਨ 'ਤੇ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਨਹਿਰੂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਤਬਦੀਲੀ ਰਾਤੋ-ਰਾਤ ਨਹੀਂ ਆਈ, ਸਗੋਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਬੰਧ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ।

ਵਕਾਲਤ ਵਿਚ  ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ

ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਨਹਿਰੂ 1912 ਵਿੱਚ ਬਰਤਾਨੀਆ ਤੋਂ ਬੈਰਿਸਟਰ ਵਜੋਂ ਵਾਪਸ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਹਾਈ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਕੀਲ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਵਾਂਗ, ਉਹ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਾਂਗਰਸ ਵਿੱਚ ਮੱਧਵਰਤੀ ਭਾਰੂ ਸਨ। ਉਹ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਤੋਂ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਗਤੀ ਤੋਂ ਵੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਸੀ।

ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ

1914 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਹਿਰੂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਿਯੋਗੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਸ ਦਾ ਝੁਕਾਅ ਫਰਾਂਸ ਵੱਲ ਵਧੇਰੇ ਸੀ ਜੋ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸੈਂਸਰਸ਼ਿਪ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। 1916 ਵਿੱਚ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਨੀ ਬੇਸੈਂਟ ਅਤੇ ਬਾਲ ਗੰਗਾਧਰ ਤਿਲਕ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਹੋਮ ਰੂਲ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਨੂੰ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ। ਉਸੇ ਸਾਲ, ਉਹ ਲਖਨਊ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ, ਜੋ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਸੀ।

ਦੋਵੇਂ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਦੋਂ ਮਿਲੇ?

26 ਦਸੰਬਰ 1916 ਨੂੰ 27 ਸਾਲਾ ਨਹਿਰੂ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਤੋਂ ਲਖਨਊ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਪਹੁੰਚੇ। ਉੱਥੇ ਚਾਰਬਾਗ ਸਟੇਸ਼ਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ 47 ਸਾਲਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ, ਜੋ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਤੋਂ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਉਸ ਲਖਨਊ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕੋ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਸਨ।

ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਿਹਾ?

ਆਪਣੀ ਆਤਮਕਥਾ ਟੂਵਾਰਡਜ਼ ਫਰੀਡਮ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ। “ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨਾਲ ਮੇਰੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ 1916 ਵਿੱਚ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਲਖਨਊ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਲੜਾਈ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਸਾਡੇ ਵਰਗੇ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ, ਦੂਰ ਅਤੇ ਅਰਾਜਕ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਪਰ ਜਲਦੀ ਹੀ ਚੰਪਾਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੋਸ਼ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਅਜ਼ਮਾਉਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ ਅਤੇ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖਦੇ ਸਨ।

ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ

ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਹਿਰੂ ਅਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ। ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਨਹਿਰੂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ਰਤ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਸਮਰਪਣ ਕਰਦੇ ਰਹੇ। 1920 ਵਿੱਚ, ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿੱਚ ਸਰਗਰਮੀ ਨਾਲ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਵੀ ਗਏ। ਚੌਰੀ ਚੌਰਾ ਕਾਂਡ ਕਾਰਨ ਜਦੋਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਭਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋਇਆ ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਨਾਲ ਖੜ੍ਹੇ ਰਹੇ।

ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਫਰਕ ਵੀ ਸੀ

1920 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ, ਨਹਿਰੂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਹੌਲੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ ਸਨ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਕਾਂਗਰਸ ਸਵਰਾਜ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੂਰਨ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜੇ। ਨਹਿਰੂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਰਕਸਵਾਦ ਦਾ ਸਪਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਨਹਿਰੂ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਖਰੇ ਨਜ਼ਰ ਆਏ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਦਿੱਖ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਹਿਰੂ ਫਿਰ ਵੀ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਬਣ ਗਿਆ।

ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, 1942 ਵਿਚ ਨਹਿਰੂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਅਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਲਹਿਰ ਦੀ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕਈ ਵਾਰ ਦੋਵਾਂ ਦੀਆਂ ਚਿੱਠੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਤਭੇਦ ਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਸ਼ੰਕਾ ਪ੍ਰਗਟਾਈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹਿਰੂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਲਈ ਅਵਿਵਹਾਰਕ ਨਜ਼ਰ ਆਏ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹ ਕੇ ਵਿਰੋਧ ਜਾਂ ਜ਼ਿਕਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਸਗੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਹੋਣ ਦੀ ਆਪਣੀ ਪਛਾਣ ਬਣਾਈ ਰੱਖੀ।