ਖਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ "ਆਦਿਵਾਸੀ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ" ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ਚਰਚਾ

Adivasi Jallianwala Bagh: ਜਦੋਂ ਵੀ ਗੱਲ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਸੰਨ 1919 ਦੀ ਵੈਸਾਖੀ ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਦੇ ਹੁਕਮਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਮਾਸੂਮਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀਆਂ ਮਾਰ ਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਪਰ ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਾਲਾ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਹ ਤਾਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਵੀ 17 ਨਵੰਬਰ 1913 ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ 1,500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇੰਨੇ ਸਾਲ ਬੀਤ ਜਾਣ 'ਤੇ ਵੀ ਲੋਕ ਇਸ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹਨ। ਵੈਸੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਹੁਣ ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਧਾਮ ਹੈ।

ਹੁਣ ਇਹ ਖਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਦੌਰਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਜ਼ਿਲੇ ਦੇ ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਧਾਮ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਜਨਤਕ ਸਭਾ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, “ਹੁਣ, ਦੇਸ਼ ਦਹਾਕਿਆਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।"

ਤੁਹਾਡੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਨੇ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਕਬਾਇਲੀ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਯਾਦਗਾਰ, ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਧਾਮ ਨੂੰ ਵਿਕਸਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਰੋਡਮੈਪ ਉਲੀਕਣ ਲਈ ਵੀ ਕਿਹਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਬਣਦਾ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਰਿੰਦਰ ਮੋਦੀ ਜੀ ਨੇ ਬੋਲਦੇ ਹੋਏ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਵੀ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ 1913 ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਬੋਲਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੈਨਾਨੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧ ਸਨ।

ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਚੋਣਾਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ।

ਆਓ ਇਤਿਹਾਸ 'ਤੇ ਝਾਤ ਮਾਰੀਏ ਅਤੇ ਜਾਣੀਏ ਕੀ ਹੈ ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਧਾਮ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ?

ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਜਾਨਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਕਤਲੇਆਮ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ, ਗੁਜਰਾਤ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਭੀਲਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਬਹੁਤ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਭੀਲ ਤਾਂ ਬੰਧੂਆ ਮਜ਼ਦੂਰ ਬਣ ਗਏ ਸਨ। ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਬੰਬਈ ਪ੍ਰੈਜ਼ੀਡੈਂਸੀ ਵਿੱਚ 1899-1900 ਦੇ ਅਕਾਲ ਨੇ ਭੀਲਾਨ ਦੀ ਮੁਸੀਬਤ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।

ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਜ ਭਲਾਈ ਲਈ ਅੱਗੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦਗਿਰੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਨੇ ਸੰਤਰਾਮਪੁਰ ਦੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿੱਚ ਬੰਧੂਆ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਜੋਂ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਣਿਆ ਕਿ ਸ਼ਰਾਬ ਦੀ ਲੱਤ ਭੀਲਾਂ ਦੀ ਇਸ ਦੁਰਦਸ਼ਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵੰਡ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ 1908 ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਹੋਂਣਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਾਬ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਬੰਧੂਆ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਲੜਨ ਲਈ ਸੀ।

ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਭੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਨੋਖੀ ਲੋਅ ਜਗਾ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਡੂੰਗਰਪੁਰ, ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਅਤੇ ਸੰਤਰਾਮਪੁਰ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਸਾਵਧਾਨ ਹੋਣ ਲੱਗੇ। ਭੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧ ਰਹੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਹਤਰ ਉਜਰਤਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਨੇ ਸਥਾਨਕ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਹੁਣ ਭੀਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਮਝ ਆਉਣ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਗੁਜਰਾਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਰੁਣ ਵਾਘੇਲਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਦੀ ਲਹਿਰ, ਇਸਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੇਂਦਰ ਵਜੋਂ, ਇੱਕ ਅਗਨੀ ਦੇਵਤਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਲਈ ਉਸਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਧੂਨੀ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਭੀਲ ਪਵਿੱਤਰ ਹਵਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ 1903 ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਪਹਾੜੀ ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ 1910 ਤੱਕ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਏ ਭੀਲਾਂ ਨੇ 33 ਮੰਗਾਂ ਰੱਖੀਆਂ। ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਏ ਹਿਸਟਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਫਿਰ ਭੀਲਾਂ ਨੂੰ 15 ਨਵੰਬਰ 1913 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਪਹਾੜੀ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਭੀਲਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਪਰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਬਣੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਹੁੰ ਖਾ ਕੇ ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਪਹਾੜੀ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਨੇੜਲੇ ਡੂੰਗਰਪੁਰ, ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਅਤੇ ਸੁੰਥ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੇ ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸਰਕਾਰ 'ਤੇ ਦਬਾਅ ਪਾਇਆ, ਜਿਸਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੇਵਾੜ ਭੀਲ ਕੋਰ ਨੇ ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਪਹਾੜੀ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ਕਤਲੇਆਮ: ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਫਸਰ ਆਰ.ਈ. ਹੈਮਿਲਟਨ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼, ਸੰਤਰਾਮਪੁਰ, ਡੂੰਗਰਪੁਰ, ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਦੀਆਂ ਸੰਯੁਕਤ ਫੌਜਾਂ ਨੂੰ ਤਾਇਨਾਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਮੇਵਾੜ ਫੋਰਸ ਦੀ ਇੱਕ ਟੁਕੜੀ ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਭੇਜੀ।

ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ, ਮੰਗਧ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅਦਾਕਾਰ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, "ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਮਸ਼ੀਨ ਗੰਨਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਨੂੰ ਗਧਿਆਂ ਅਤੇ ਖੱਚਰਾਂ 'ਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮਾਨ ਹੇਠ ਮੰਗਧ ਪਹਾੜੀ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਚੋਟੀਆਂ 'ਤੇ ਲਿਆਂਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਅਫਸਰ ਮੇਜਰ ਐਸ ਬੇਲੀ ਅਤੇ ਕੈਪਟਨ ਈ ਸਟੋਇਲੀ।

ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦੇਈਏ ਕਿ 17 ਨਵੰਬਰ 1913 ਨੂੰ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤੀ ਫੌਜ ਨੇ ਭੀਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨਕਾਰੀਆਂ 'ਤੇ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੁਖਾਂਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਸਮੇਤ 1,500 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।

ਬਾਂਸਵਾੜਾ ਦੇ ਖੁਟਾ ਟਿਕਮਾ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵੀਰਜੀ ਪਾਰਘੀ ਨੇ ਇੰਡੀਆ ਟੂਡੇ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸੋਮਾ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕਿਵੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਗਧਿਆਂ 'ਤੇ 'ਕੈਨਨ ਵਰਗੀ ਬੰਦੂਕ' ਰੱਖੀ ਸੀ ਅਤੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਾਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਜੋ ਹੋਰ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਜਾ ਸਕਣ। ਇਸੇ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿੱਚ, ਮੱਥਾ ਜਿਥਰਾ ਗਰਾਸੀਆ, ਜਿਸਨੇ ਕਤਲੇਆਮ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਦਾਦਾ ਵਾਰ ਸਿੰਘ ਗਰਾਸੀਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਮਾਸੀ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ, ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਹੱਤਿਆਵਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੱਕ ਭੀਲਾਂ ਨੇ ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਜਾਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।"

ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰ ਕਰਕੇ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਆਚਰਣ ਕਾਰਨ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੀ ਜੇਲ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਜਿੱਥੇ ਉਸਦੇ ਚੇਲੇ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣ 'ਤੇ ਪਾਬੰਧੀ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਲਿੰਬਡੀ ਨੇੜੇ ਕੰਬੋਈ ਵਿੱਚ ਵਸ ਗਿਆ ਅਤੇ 1931 ਵਿੱਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ।

ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੇ ਇੰਨੇ ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਵੀ ਇਹ ਦਾਸਤਾਨ ਬਸ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਪਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦਕਿ 1952 ਤੋਂ, ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿੱਚ ਮਾਨਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲਾਨਾ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਗੱਲ ਜ਼ਰੂਰ ਹੈ ਕਿ ਗੁਜਰਾਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 2015 ਵਿੱਚ ਗੋਵਿੰਦ ਗੁਰੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ।